Blog literacki, portal erotyczny - seks i humor nie z tej ziemi
Rozdział siódmy
PRAWO I POSTĘPOWANIE CYWILNE
82. Źródła prawa cywilnego.
Prawo cywilne w II Rzeczypospolitej opierało się na
przepisach ustawodawstw zaborczych, co w konsekwencji
wpływało na utrzymywanie się partykularyzmu w poszczególnych
dzielnicach. Jedynie niektóre działy regulujące obrót
gospodarczy zostały zastąpione jednolitymi przepisami,
przygotowanymi przez Komisję Kodyfikacyjną.
Na obszarze b. Królestwa Kongresowego źródłem prawa
cywilnego pozostał Kodeks Napoleona zmieniony w 1818, 1825 i
1836 r. (II, 95). Na ziemiach wschodnich utrzymana została
moc obowiązująca rosyjskiego prawa cywilnego zawartego w t.
X Zwodu Praw, według stanu z sierpnia 1915 r., ze zmianami
wprowadzonymi przez władze polskie po 1918 r., mającymi
głównie na celu usunięcie ograniczeń związanych z
narodowością i wyznaniem. W b. Galicji obowiązywał kodeks
cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB), wprowadzony częściowo w
1922 r. na obszar Spisza i Orawy, obok zachowanego tam nadal
prawa węgierskiego. Na terytorium b. zaboru pruskiego
zachował moc obowiązującą kodeks cywilny niemiecki (BGB),
który wszedł w życie w 1900 r.
Do najważniejszych aktów ustawodawczych z zakresu prawa
cywilnego, wydanych w okresie II Rzeczypospolitej, należały:
kodeks zobowiązań z 1933 r., kodeks handlowy z tegoż roku,
prawo wekslowe i czekowe z 1924 r., prawo autorskie z 1926
r., prawo patentowe z 1924 r. Szczególne znaczenie dla
rozstrzygania kolizji między prawami dzielnicowymi i między
prawami obcymi a prawem polskim miało wydane w 1926 r. prawo
prywatne międzydzielnicowe i prawo prywatne międzynarodowe.
83. Zasady prawa cywilnego.
Prawo cywilne w znaczeniu przyjmowanym w okresie II
Rzeczypospolitej obejmowało zakresem regulacji prawnej
sytuację rodziny i stosunki między jej członkami - zarówno o
charakterze osobistym, jak i majątkowym - oraz własność,
wymianę dóbr i świadczenia usług. Przy regulacji tych
stosunków państwo kierowało się zasadami i ideami
przewodnimi określanymi przez panujące stosunki społeczno-
gospodarcze. Wykształciły się one już przed 1918 r. i były
aprobowane przez ustawodawstwo zaborcze. Do zasad tych
zaliczano: 1) nienaruszalność własności prywatnej, 2)
równość podmiotów prawa cywilnego, 3) swobodę umów, 4)
bezpieczeństwo obrotu, 5) zasadę harmonijnego współżycia
ludzi (II, 99).
Prawo własności prywatnej stanowi-jak wiadomo-centralną
instytucję prawną, na której opierają się kapitalistyczne
stosunki społeczno-gospodarcze. Inne instytucje prawa
cywilnego spełniają funkcje uzupełniające lub pochodne.
Konstytucja marcowa uznawała własność prywatną za podstawę
ustroju społecznego i porządku prawnego w państwie. Nie
widziała w nim jednak prawa bezwzględnego. Dopuszczała
możliwość wywłaszczenia lub ograniczenia własności ze
względów wyższej użyteczności. Konkretnym wyrazem tych
ograniczeń było ustawodawstwo o reformie rolnej, ustalające
maksymalną ilość ziemi, jaką mogła posiadać jedna rodzina, i
przewidujące dobrowolną lub przymusową parcelację nadwyżek.
Przejawem ograniczeń prawa własności były także przepisy
uzależniające obrót gospodarstwami rolnymi powstałymi w
wyniku reformy rolnej od zgody organów administracji.
Zasada formalnej równości podmiotów prawa cywilnego
została w II Rzeczypospolitej utrzymana ze wszystkimi jej
ograniczeniami, wypływającymi ze zróżnicowanego usytuowania
obywateli pod względem statusu majątkowego, społecznego czy
kulturalnego.
Zasada swobody umów potwierdzona została przez art. 55
kodeksu zobowiązań z 1933 r., głoszący: "Strony zawierające
umowę mogą stosunek swój ułożyć według swego uznania, byleby
treść i cel umowy nie sprzeciwiały się porządkowi
publicznemu, ustawie ani dobrym obyczajom".
Swoboda umów podlegała w II Rzeczypospolitej
ograniczeniom znanym także innym państwom kapitalistycznym.
Ich przesłanką było dążenie do rozładowywania napięć
społecznych. Zmierzała do tego m.in. reglamentacja cen na
artykuły konsumpcyjne w pierwszych latach powojennych,
klauzule generalne w kodeksie zobowiązań z 1933 r., przepisy
z zakresu prawa pracy, przepisy przewidujące zatwierdzanie
umów typowych przez organy administracji państwowej lub
samorządowej czy przepisy o ochronie lokatorów. Te ostatnie
ograniczały możliwość wypowiedzenia przez właściciela umowy
najmu, ustalały górną wysokość czynszu i upoważniały organy
państwowe do wstrzymania eksmisji lokatora z powodu trudnej
sytuacji materialnej.
Zasady bezpieczeństwa obrotu i harmonijnego współżycia
ludzi znajdowały odbicie zarówno w zaborczych przepisach
prawnych obowiązujących w II Rzeczypospolitej, jak i w
wydawanych ustawach polskich. Zasada harmonijnego współżycia
przejawiała się najmocniej w ustawodawstwie waloryzacyjnym,
związanym z przeliczaniem zobowiązań pieniężnych spowo-
dowanych spadkiem wartości waluty, jaki wystąpił w Polsce po
I wojnie światowej. Ścisłe i bezwzględne trzymanie się
postanowień umów prowadziło do ruiny wierzycieli i
niesłusznego wzbogacenia dłużników.
84. Przepisy ogólne prawa cywilnego.
Przepisy ogólne prawa cywilnego normowały elementarne
pojęcia stanowiące podstawę stosunków cywilnoprawnych.
Określały podmioty stosunków cywilnoprawnych, ich zdolność
prawną i zdolność do czynności prawnych, przedmioty praw
cywilnych oraz ogólne zasady powstawania, przejścia na inne
osoby, zmiany treści i wygaśnięcia stosunków
cywilnoprawnych.
Podmiotowość w zakresie praw cywilnych przyznawały
obowiązujące kodeksy osobom fizycznym i osobom prawnym.
Osoba w znaczeniu prawnym uważana była za synonim podmiotu
praw. Człowiek nabywał osobowość z chwilą urodzenia, tracił
z chwilą śmierci. Dziecko poczęte, ale jeszcze nie urodzone
(nasciturus), mogło być podmiotem niektórych praw i
obowiązków głównie z zakresu prawa spadkowego. Pełnia praw
cywilnych przysługiwała obywatelom polskim. Prawa
cudzoziemców podlegały różnym ograniczeniom. Szlachectwo i
inne tytuły rodowe, zniesione przez art. 96 konstytucji
marcowej, zachowały jednak znaczenie społeczno-towarzyskie.
Korzystanie z praw cywilnych doznawało ograniczeń
uzasadnianych wiekiem (małoletni), stanem zdrowia (choroba
psychiczna), płcią (upośledzenie w prawach kobiet), zawodem
(wojskowi, duchowni). Stan cywilny osób wpisywany był do
specjalnych publicznych rejestrów, które prowadziły w b.
zaborze rosyjskim i w b. Galicji związki wyznaniowe, a w b.
dzielnicy pruskiej urzędy stanu cywilnego.
Poza osobami fizycznymi podmiotowością cywilnoprawną
dysponowały osoby prawne. Osoby prawne dzielono w II
Rzeczypospolitej na dwie kategorie: osoby prawne prawa
publicznego i osoby prawne prawa prywatnego. Charakter osób
prawnych prawa publicznego posiadały: państwo, instytucje
państwowe, organizacje samorządu terytorialnego, gos-
podarczego, zawodowego. Osoby prawne prawa prywatnego
powstawały z inicjatywy jednostek i realizowały cele
prywatne. Zaliczano do nich spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i spółki akcyjne, stowarzyszenia
zarejestrowane, związki zawodowe, spółdzielnie, fundacje.
W charakterze podmiotów stosunków cywilnoprawnych
występowały osoby fizyczne i osoby prawne. Prawo
przysługujące podmiotom tych stosunków nazywano prawem
podmiotowym. Prawo podmiotowe składało się z uprawnień.
Pojęciem prawa podmiotowego posługiwały się wszystkie
kodeksy cywilne obowiązujące w II Rzeczypospolitej.
Stanowiło to trzon i osnowę wszystkich konstrukcji prawa
cywilnego.
Przedmiot praw cywilnych stanowiły dobra lub rzeczy
mające byt niezależny od prawa, którego były przedmiotem. W
określeniu i podziale przedmiotów praw cywilnych występowały
różnice między obowiązującymi kodeksami. Najobszerniejsze
pojęcie rzeczy dawał kodeks austriacki. Stwierdzał on, że
rzeczą w znaczeniu prawa jest to wszystko, co różni się od
osoby i służy do użytku ludzkiego. Zakres pojęciowy rzeczy
obejmował więc zarówno rzeczy materialne, jak i
niematerialne (utwory literackie, artystyczne, wynalazki)
oraz świadczenia. Pozostałe kodeksy ograniczały pojęcie
rzeczy tylko do przedmiotów materialnych. Prawa do rzeczy
niematerialnych normowane były odrębnie (prawo autorskie,
patentowe).
85. Prawo rodzinne.
W II Rzeczypospolitej nie podlegał kwestionowaniu pogląd
traktujący rodzinę jako podstawową i trwałą komórkę życia
społecznego i główny czynnik wychowania przyszłych pokoleń.
Regulacja prawna stosunków małżeńskich pozostawała pod
silnym wpływem oddziaływania pierwiastków wyznaniowych.
Tendencje laicyzacyjne, wyrażone najpełniej w projekcie
prawa małżeńskiego z 1929 r., spotkały się z krytyką
Kościoła katolickiego.
Zaborcze przepisy prawa rodzinnego, które zachowały moc
obowiązującą przez cały okres międzywojenny, cechowały
znaczne odrębności regulacji tych samych instytucji
prawnych. Największe rozbieżności występowały przy
zawieraniu i rozwiązywaniu małżeństwa. Wyodrębniano trzy
systemy rozwiązań: świecki, wyznaniowy i świecko-wyznaniowy.
Świecki charakter miało prawo małżeńskie w byłym zaborze
pruskim, opierające się na przepisach niemieckiego kodeksu
cywilnego. Małżeństwo traktowano jako umowę zawieraną przed
urzędnikiem stanu cywilnego. Wśród przeszkód
uniemożliwiających zawarcie małżeństwa i w trybie jego
zawierania nie były uwzględniane przesłanki natury
wyznaniowej. Prawo niemieckie dopuszczało możliwość
rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Sądownictwo w sprawach
małżeńskich wykonywały wyłącznie sądy powszechne.
Na obszarze b. Królewstwa Polskiego obowiązywał system
wyznaniowy, przewidziany przez prawo małżeńskie z 1836 r.
Małżeństwo zawierane było zgodnie z postanowieniami prawa
wewnętrznego uznanego związku wyznaniowego, do którego
należeli nupturienci, i z dopełnieniem odpowiednich obrzędów
religijnych. Przepisy wyznaniowe rozstrzygały również o
możliwości rozwiązania małżeństwa przez rozwód - bądź
wyłączając go bezwzględnie, jak prawo Kościoła katolickiego,
bądź dopuszczając go, jak prawo innych związków
wyznaniowych. Prawo małżeńskie nie przewidywało żadnych
legalnych form zawarcia związku małżeńskiego przez osoby
należące do nie uznanych związków wyznaniowych i przez
bezwyznaniowców. Podobny charakter miało prawo małżeńskie
obowiązujące w województwach wschodnich.
Mieszany charakter, świecko-wyznaniowy, cechował
rozwiązania austriackiego prawa małżeńskiego obowiązującego
w b. Galicji. Małżeństwo, uważane za umowę, zawierane było
przed duchownym uznanego przez państwo związku wyznaniowego.
Osoby, które należały do nie uznanych związków wyznaniowych,
i osoby bezwyznaniowe zawierały ślub w formie cywilnej.
Prawo austriackie dopuszczało dla wszystkich, z wyjątkiem
katolików, możliwość rozwiązania małżeństwa przez rozwód.
Orzecznictwo w sprawach małżeńskich sprawowały sądy
powszechne.
Różnice między prawem dzielnicowym, potęgowane przez
odrębności między prawem poszczególnych związków
wyznaniowych, spowodowały wykształcenie się skomplikowanej
mozaiki rozwiązań w zakresie zawarcia i rozwiązania
małżeństwa. Uzależnienie zawarcia i rozwiązania małżeństwa
od przynależności wyznaniowej nupturientów komplikowało
jeszcze bardziej sytuację przy małżeństwach mieszanych
wyznaniowo bądź przy zmianie przez jedną lub obie strony
wyznania. Niedopuszczalność rozwodu dla katolików na
przeważającym obszarze kraju powodowała zjawisko zmiany
wyznania w celu rozwiązania małżeństwa.
Uprzywilejowana pozycja męża w stosunku do żony
występowała, w niejednakowym wprawdzie zakresie, we
wszystkich ustawodawstwach dzielnicowych, obowiązujących w
II Rzeczypospolitej. Odbiciem przyjętych założeń była
dominująca pozycja męża w małżeństwie i ojca w rodzinie oraz
ograniczenie praw żony, przejawiające się w subordynacji i
posłuszeństwie mężowi, a także w skrępowaniu jej swobody
przy dokonywaniu czynności prawnych i w sprawowaniu władzy
rodzicielskiej. Najbardziej jaskrawe ograniczenia praw
kobiety zostały usunięte nowelą z 1921 r. W latach
następnych pozycja kobiet zamężnych uległa dalszej poprawie.
W zakresie regulacji stosunków majątkowych między
małżonkami obowiązywały dwa systemy: ustawowy i umowny.
System ustawowy znajdował zastosowanie, gdy małżonkowie nie
zawarli między sobą urnowy majątkowej. Mimo różnic między
prawami dzielnicowymi system ustawowy opierał się na uznaniu
zasady separacji dóbr. Polegała ona na zachowaniu przez
małżonków własności swego majątku przez czas trwania
małżeństwa. Ograniczony charakter tej separacji wynikał z
faktu przyznania mężowi, w sposób wyraźny lub domniemany,
zarządu i użytkowania dóbr żony. System umowny cechowała
swoboda w kształtowaniu majątkowych kontraktów małżeńskich.
Małżonkowie w umowie przedślubnej mogli ułożyć swoje
stosunki majątkowe na zasadzie wspólności majątkowej,
wspólności dorobku, wspólności ruchomości, mogli też przyjąć
zasadę zarządu i użytkowania własnego majątku przez każdego
z małżonków.
Prawo rodzinne nakładało na rodziców obowiązek
troszczenia się o utrzymanie i wychowanie dzieci aż do
pełnoletności. W sprawowaniu władzy rodzicielskiej
decydujący głos należał do ojca. We wszystkich
ustawodawstwach dzielnicowych występowała dyskryminacja
dzieci nieślubnych, co uzasadniano troską o trwałość rodziny
legalnej. Upośledzenie dzieci nieślubnych przejawiało się w
pozbawieniu prawa do nazwiska ojca, w utrudnieniach w
realizacji roszczeń alimentacyjnych, w dochodzeniu ojcostwa,
w prawach spadkowych. Sytuacja dzieci nieślubnych wywoływała
ostrą krytykę wielu działaczy społecznych. Jej główną
przesłanką był fakt, że w Polsce rodziło się rocznie ok. 50
tys. dzieci nieślubnych, z których 75% nie dożywało 1 roku
(podczas gdy ślubnych tylko 15%), co było następstwem braku
opieki i pomocy dla matki i jej dziecka. Prawo eliminowało
matkę i jej nieślubne dziecko z rzędu pełnoprawnych członków
społeczeństwa. Dopiero projekt prawa o stosunkach prawnych
rodziców i dzieci, przygotowany w 1938 r. przez Komisję
Kodyfikacyjną, przewidywał poprawę pozycji dziecka
pozamałżeńskiego. Nie wszedł on jednak w życie. Dążenie do
poprawy sytuacji dzieci porzuconych, przez ułatwienie ich
adopcji, przyświecało twórcom ustawy z 1939 r., zmieniającej
dotychczasowe przepisy o przysposobieniu.
86. Prawo rzeczowe. Przez cały okres międzywojenny
utrzymane zostały przepisy prawa rzeczowego obowiązujące do
1918 r. Ich zmiana nie była sprawą pilną wobec zachowania
istniejącego ustroju społeczno-ekonomicznego. Wśród praw
rzeczowych najważniejsze miejsce zajmowało prawo własności.
Obowiązujące kodeksy jednakowo traktowały własność
kapitalistyczną, drobnotowarową bądź własność przedmiotów
osobistego użytku czy artykułów konsumpcyjnych. Kodeksom
znana była forma własności podzielonej, występująca w
postaci dzierżawy wieczystej. W II Rzeczypospolitej za
odrębny przedmiot prawa własności uznano lokale położone w
jednym budynku. Grunt pod budynkiem i urządzenia poza
lokalami stanowiły współwłasność wszystkich właścicieli
lokali. W zakresie obrotu nieruchomościami wprowadzono w
1933 r. jako obowiązkową formę akty notarialne.
Ważną rolę w systemie kredytowym spełniała hipoteka, gdyż
zabezpieczała skutecznie prawa wierzyciela. Jej należyte
funkcjonowanie zależało - jak wiemy - od wprowadzenia dla
wszystkich nieruchomości ksiąg wieczystych, czego nie
zdołano w okresie międzywojennym zrealizować. W praktyce z
form kredytu zabezpieczonego hipoteką korzystała wielka
własność rolna i właściciele nieruchomości miejskich.
87. Prawo spadkowe.
Spadkobranie normowały przez cały okres II Rzeczy-
pospolitej przepisy obowiązujące na ziemiach polskich do
1918 r. Podstawowy trzon rozwiązań, mimo odrębności w
poszczególnych dzielnicach, opierał się na kombinacji zasad
typowych dla prawa burżuazyjnego. Przewidywały one, że
spadek powinien przypaść najbliższej rodzinie zmarłego, ale
pozostawiały jednocześnie spadkodawcy znaczną swobodę
dysponowania swym majątkiem. Rozwiązanie kompromisowe
wyrażało się w instytucji zachowku lub w wyłączeniu części
majątku od swobodnego rozporządzania przez spadkodawcę.
Zasady te wpływały pobudzająco na zapobiegliwość i
troszczenie się o gromadzenie dóbr. Wzmacniały więzy
solidarności rodzinnej.
W poszczególnych dzielnicach kraju obowiązywały
ukształtowane w przeszłości rozmaite zwyczaje spadkowe
włościan. W b. zaborze pruskim rodzice przekazywali
przeważnie gospodarstwo za swego życia jednemu dziecku,
zastrzegając dla siebie tzw. dożywocie, czyli utrzymanie do
końca życia. Pozostałe dzieci otrzymywały spłaty. Umowy o
dożywocie, uregulowane odrębnie dopiero przez kodeks
zobowiązań, stanowiły ważny składnik umów o przekazanie
gospodarstwa. Zabezpieczały byt dotychczasowego właściciela
i jego małżonka.
W b. Galicji podziału gospodarstwa pomiędzy wszystkie
dzieci dokonywano najczęściej za życia rodziców. Obowiązek
dożywocia ciążył na jednym lub wszystkich dzieciach zależnie
od umowy. W województwach centralnych istniał również
zwyczaj przekazywania gospodarstwa za życia właścicieli
dzieciom. Spadał na nie obowiązek dożywotniego utrzymania
rodziców, którzy nieraz zastrzegali sobie prawo użytkowania
części ziemi. Występował też podział gospodarstw pomiędzy
wszystkie dzieci. Znacznie częściej niż w innych dzielnicach
miało miejsce dziedziczenie ustawowe. Również w
województwach wschodnich dominował zwyczaj dzielenia
gospodarstwa między wszystkie dzieci za życia bądź po
śmierci rodziców.
88. Prawo zobowiązań.
Prawo zobowiązań opierało się do 1 lipca 1934 r. na
przepisach kodeksów: niemieckiego, austriackiego i kodeksu
Napoleona. Jednolity kodeks zobowiązań stał się ważnym
czynnikiem integracji. Nowy kodeks przejmował większość
dotychczasowych rozwiązań uzupełniając je nowymi,
przystosowanymi do współczesnych potrzeb obrotu
gospodarczego. Jego zasadami przewodnimi były: formalna
równość stron, wolność umów i bezpieczeństwo obrotu.
Według przepisów kodeksu zobowiązania powstawały przede
wszystkim w wyniku czynności prawnych, wśród których
największe znaczenie praktyczne miały umowy. Odrębnym
źródłem zobowiązań były czyny niedozwolone, powodujące
szkodę, które rodziły obowiązek odszkodowania. Kodeks normo-
wał szczegółowo odpowiedzialność za. różnego rodzaju czyny
niedozwolone (własne, cudze, zwierząt, związane z
prowadzeniem urządzeń wykorzystujących siły przyrody itp.).
Konstrukcja odpowiedzialności z tego tytułu opierała się na
zasadzie winy, ryzyka lub słuszności.
89. Prawo handlowe.
Prawo handlowe stanowiło specjalny dział prawa. Było ono
specyficznym prawem kupców. Początkowo opierało się na
przepisach obcych. W 1933 r. wydany został kodeks handlowy,
uzupełniony w 1934 r. przepisami o spółkach, domach
składowych i sprzedaży na raty, z mocą obowiązującą od 1
lipca 1934 r. Według niego kupcem był ten, kto we własnym
imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo
i stale trudnił się czynnościami handlowymi. Kodeks dzielił
kupców na rejestrowych i nierejestrowych. Do kupców
rejestrowych zaliczał tych, którzy prowadzili
przedsiębiorstwa zarobkowe w większych rozmiarach, w tym
także spółki handlowe. Kupcy rejestrowi podlegali wpisaniu
do specjalnego rejestru handlowego prowadzonego przez sądy.
Pozostali - z reguły drobniejsi, nie wpisani do rejestru -
uważani byli za nierejestrowych. Wśród zaliczanych do kupców
rejestrowych spółek handlowych, prawo handlowe regulowało
powstawanie, organizację i funkcjonowanie spółek akcyjnych,
spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, spółek
komandytowych i spółek jawnych. Największe znaczenie
praktyczne uzyskały w Polsce, podobnie jak i w innych
krajach kapitalistycznych, spółki akcyjne i spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością. Spółki akcyjne umożliwiały
gromadzenie kapitałów przekraczających możliwości
pojedynczych osób i ułatwiały realizację wielkich
przedsięwzięć gospodarczych. Prawo stwarzało sprzyjające
warunki powstawania tych spółek, wyłączając elementy
koncesyjne, a opierając się na zasadzie rejestracji przez
sąd. W 1936 r. istniało w Polsce ok. 1100 spółek akcyjnych.
Dużą rolę w życiu gospodarczym kraju odgrywały również
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Organizacja takiej
spółki była prostsza, kapitał zakładowy mniejszy, a wpływ
udziałowców na działalność spółki większy. W 1936 r.
działało w Polsce ok. 4500 takich spółek.
Regulując obrót handlowy kodeks upraszczał formy
czynności prawnych dokonywanych przez kupców. Zapewniał
szybkość i bezpieczeństwo obrotu. Cechowały go surowość
wobec dłużników i ułatwienia w dochodzeniu roszczeń
wierzycieli. Specjalne przepisy zapobiegać miały nieuczciwej
konkurencji, która zaczęła się mnożyć wraz z ilościowym
rozwojem przedsiębiorstw.
90. Prawo spółdzielcze.
Organizację i działalność spółdzielni regulowała ustawa
z 20 października 1920 r. Pod pojęciem spółdzielni ustawa
rozumiała dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób
o zmiennym kapitale i składzie osobowym, mające na celu
podniesienie zarobku lub gospodarstw członków przez
prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa. Udziały członków
były niezbywalne, co podkreślało osobowy charakter
spółdzielni. Tworzyły one fundusz zakładowy spółdzielni.
Powstanie spółdzielni uzależnione było od wpisu do
rejestrów, które prowadziły sądy. Z chwilą wpisu
spółdzielnia uzyskiwała osobowość prawną. Strukturę
wewnętrzną spółdzielni określał statut, który nie mógł być
sprzeczny z przepisami ustawy o spółdzielniach.
Organami spółdzielni były: walne zgromadzenie, rada
nadzorcza i zarząd. Spółdzielnie łączyły się w związki
rewizyjne, które kontrolowały ich działalność i udzielały
instrukcji. Obok związków rewizyjnych powstawały centrale
zrzeszające określony pion spółdzielni (spożywców,
kredytowe, mieszkaniowe, rolno-handlowe, mleczarskie,
pracy). Przy ministrze skarbu powołana została Państwowa
Rada Spółdzielcza, składająca się z przedstawicieli ad-
ministracji państwowej i spółdzielczości. Jej zadanie
polegało głównie na koordynacji ruchu spółdzielczego i
pośredniczeniu między nim a rządem.
Prawo spółdzielcze z 1920 r. cechowały liberalne
tendencje, wyrażające się w ograniczeniu do minimum
ingerencji państwa w działalność spółdzielni i w stworzeniu
szerokiej swobody dla inicjatywy społecznej. Nowela z 1934
r. zmierzała do podporządkowania spółdzielczości polityce
gospodarczej państwa. Korzystne rozwiązania prawne
zapewniały rozwój spółdzielczości w Polsce, w tym także
spółdzielczości mniejszości narodowych. W 1937 r. istniało w
Polsce 13 tys. spółdzielni różnego typu z 3 mln członków.
91. Postępowanie cywilne.
Do momentu kodyfikacji, która nastąpiła w 1930 r.,
postępowanie cywilne regulowały przepisy ustaw zaborczych:
niemieckiej z 1877 r., austriackich z lat 1895-1897 z mocą
obowiązującą od 1898 r. i rosyjskiej z 1864 r. z licznymi
nowelami dokonanymi w latach następnych. Kodeks postępowania
cywilnego, który zaczął obowiązywać od 1 stycznia 1933 r.,
przejmował zasadnicze rozwiązania i konstrukcje procedur
zaborczych, aby nie czynić "gwałtownych przeskoków" i nie
wprowadzać "radykalnych nowości". Główny cel społeczno-
polityczny prawa procesowego sprowadzał się do ochrony
interesów jednostkowych, ujętych w formę praw podmiotowych.
Postępowanie cywilne opierało się na zasadach powszechnie
aprobowanych przez ustawodawstwa społeczeństw
demokratycznych. Do przewodnich zasad procesu cywilnego
zaliczano zasady: dyspozycyjności, kontradyktoryjności,
równości stron.
Zasada dyspozycyjności polegała na wyposażeniu stron w
prawo swobodnego rozporządzania swymi roszczeniami,
dochodzonymi w procesie cywilnym. Przejawiała się ona we
wszczynaniu procesu tylko na wniosek strony, w ograniczeniu
przedmiotu procesu do żądań zgłoszonych przez strony, w
prawie strony do zrzeczenia się swych roszczeń, a także w
swobodzie dysponowania środkami odwoławczymi. Zasada
kontradyktoryjności wyznaczała sądowi jedynie rolę czynnika
badającego materiał dowodowy, przedstawiony przez strony, i
zobowiązywała go do wydania na jego podstawie
rozstrzygnięcia. Zasada równości stron gwarantowała równe
prawa uczestnikom procesu. Wyrażała się w obowiązku sądu
wysłuchania zeznań strony przeciwnej i przyznaniu obydwu
stronom wiodącym spór jednakowej możności korzystania z tych
samych środków procesowych.
Proces cywilny rozpoczynał się wniesieniem pozwu, który
musiał odpowiadać określonym wymogom formalnym. W pozwie
powód określał przedmiot sporu. Na rozprawie przeprowadzane
było postępowanie dowodowe. Strony mogły udowadniać fakty za
pomocą dokumentów, zeznań świadków, opinii biegłych,
oględzin, przesłuchania stron. Proces kończył się wydaniem
wyroku. Strona niezadowolona z rozstrzygnięcia sądu mogła
wnieść apelację do sądu II instancji, który rozpatrywał
sprawę ponownie. Sąd III instancji spełniał funkcje
kasacyjne. Od zasady trójinstancyjności przewidziane były
różne wyjątki, podyktowane dążeniem do przyspieszenia
procesu w sprawach drobnych. Wniesienie kasacji do Sądu
Najwyższego uzależnione było od bardzo wysokich opłat.
Dążenie twórców kodeksu do zapewnienia dokładnego
rozpoznawania sporów, przy niskim stanie etatowym
sądownictwa, prowadziło do przewlekłego trybu postępowania.
Rzucającą się w oczy cechą procesu cywilnego była jego
kosztowność, która utrudniała dochodzenia swych praw przez
obywateli gorzej sytuowanych materialnie. Instytucja "prawa
ubogich", przewidująca zwolnienie od kosztów sądowych,
jedynie w części łagodziła tę sytuację.
Szczególnego znaczenia nabierało postępowanie
egzekucyjne, które miało umożliwiać wierzycielowi realizację
świadczeń przysługujących mu od dłużnika. Funkcje organów
egzekucyjnych pełniły sądy grodzkie i komornicy. Wśród
środków egzekucyjnych stosowano przeważnie zajęcie i
sprzedaż ruchomości, rzadziej zajęcie i licytację
nieruchomości. Spod egzekucji wyłączone zostały przedmioty
majątkowe zapewniające dłużnikowi minimum egzystencji oraz
zarobki poniżej 100 zł miesięcznie, co miało humanitarny
wydźwięk społeczny. W praktyce przepisy egzekucyjne
znajdowały niezwykle częste zastosowanie, zwłaszcza w latach
kryzysu gospodarczego. Znaczna liczba egzekucji kierowała
się przeciwko chłopom, którzy na skutek spadku cen na
produkty rolne nie byli w stanie wywiązać się ze swoich
zobowiązań. W miastach zdarzały się eksmisje lokatorów,
zwłaszcza bezrobotnych. W 1933 r. wszczęto 1735 tys., a w
1937 r. 985 tys. spraw egzekucyjnych. Tak wielkie rozmiary
egzekucji sądowej, którą uzupełniały różne rodzaje egzekucji
administracyjnej, świadczyły o słabości i głębokich
niedomaganiach istniejącej struktury ekonomicznej kraju.
Zmuszały władze państwowe do wydawania przepisów o
moratoriach (odraczających płatność długów), wstrzymujących
eksmisję bezrobotnych z mieszkań 1- lub 2-pokojowych,
ograniczających bądź wstrzymujących czasowo egzekucję sądową
przeciwko gospodarstwom rolnym, aby nie dopuszczać do
całkowitej ruiny materialnej licznych grup społeczeństwa i
łagodzić powstające na tym tle napięcia społeczne.