Blog literacki, portal erotyczny - seks i humor nie z tej ziemi
Rozdział piąty
ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
71. Struktura organów wymiaru sprawiedliwości.
W organizacji organów wymiaru sprawiedliwości
najważniejsze miejsce zajmowały sądy. Ich pozycję w
strukturze organów państwowych określały przepisy
konstytucyjne. W konstytucji marcowej, stosownie do
przyjętej zasady podziału władz, organami narodu w zakresie
wymiaru sprawiedliwości były niezawisłe sądy. Konstytucja
kwietniowa, odrzucając zasadę podziału władz, uznawała sądy
za organy państwa pozostające pod zwierzchnictwem
prezydenta. W przeciwieństwie do konstytucji marcowej
eliminowała udział przedstawicieli społeczeństwa z sądow-
nictwa. Istniejące w II Rzeczypospolitej sądy dzieliły się
na dwie grupy. Pierwszą tworzyły sądy powszechne powołane do
rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych, drugą
sądy szczególne, których kompetencje zostały ograniczone do
określonych kategorii spraw (sądy wojskowe, pracy,
wyznaniowe oraz sądy rozpoznające sprawy ze stosunków
publicznoprawnych: Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny,
Najwyższy Trybunał Administracyjny). Funkcje pomocnicze
wśród organów wymiaru sprawiedliwości spełniały:
prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat.
72. Zasady przewodnie sądownictwa.
Zasady przewodnie ustalały pozycję sądów wobec innych
organów państwowych oraz określały ich strukturę
organizacyjną i zakres kompetencji. Do zasad tych zaliczano:
a) zasadę niezawisłości sędziów; b) zasadę nominacji
sędziów; c) zasadę wyłącznej kompetencji sądownictwa w
sprawach wymiaru sprawiedliwości; d) zasadę udziału czynnika
społecznego w wymiarze sprawiedliwości; e) zasadę wyłączenia
z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności aktów
ustawodawczych; f) zasadę hierarchiczno-instancyjnej budowy
sądownictwa.
a) Zasada niezawisłości sędziów, sformułowana przez
konstytucję marcową w art. 77, głosiła, że sędziowie w
sprawowaniu swego urzędu "są niezawiśli i podlegają tylko
ustawom. Orzeczenia sądowe nie mogą być zmienione ani przez
władzę ustawodawczą, ani przez władzę wykonawczą". Gwarancją
niezawisłości był zakaz usuwania i przenoszenia sędziów,
ograniczony wyjątkiem podyktowanym zmianami w organizacji
sądownictwa, dokonanymi przez ustawy, oraz immunitet
sędziowski. W niezawisłości sędziowskiej twórcy konstytucji
marcowej widzieli skuteczny instrument zabezpieczenia praw
obywatelskich.
Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r., ostro
zwalczane przez opozycję, podważało niektóre gwarancje
niezawisłości sędziowskiej. Pozwalało ono władzy mianującej
przenosić sędziów bez ich zgody do innego sądu lub w stan
spoczynku. Zastosowanie tych przepisów umożliwiło usunięcie
z sądownictwa bądź przeniesienie do okręgów peryferyjnych
niewygodnych sędziów. Ponowne rugi przeprowadzone zostały w
1932 r., przed rozprawą apelacyjną w procesie przywódców
Centrolewu (tzw. brzeskim), na mocy rozporządzenia
prezydenta zawieszającego nieusuwalność sędziów.
b) Zasada nominacji sędziów dominowała w tym czasie w pańs-
twach europejskich. Przeciwstawna jej zasada wybieralności
sędziów stanowiła rzadki wyjątek. Konstytucja marcowa
przyjęła zasadę nominacji sędziów z odstępstwem jedynie na
rzecz sędziów pokoju, którzy mieli być wybierani przez
ludność. Mianowanie na stanowisko sędziowskie należało do
kompetencji prezydenta. Sędziowie grodzcy do 1930 r. byli
mianowani przez ministra sprawiedliwości. Kandydaci na
stanowiska sędziowskie musieli ukończyć studia prawnicze,
odbyć aplikację sądową i złożyć egzamin sędziowski.
Sędziowie nie mogli należeć do partii politycznych, co miało
zapewnić im bezstronność przy ferowaniu wyroków.
c) Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru
sprawiedliwości wynikała z założeń doktryny liberalnej.
Wprowadzała ją konstytucja marcowa w art. 98 głoszącym, że
"Nikt nie może być pozbawiony sądu, któremu z prawa podlega"
oraz że "żadna ustawa nie może zamykać obywatelowi drogi
sądowej dla dochodzenia krzywdy i straty". Od zasady tej
wprowadzono po 1926 r. wyjątki, wynikające z tendencji
rządów do ograniczenia kompetencji sądów na rzecz organów
administracyjnych. W sprawach karnych odejściem od tej
zasady było przekazanie rozpatrywania wykroczeń organom
administracji. Najdalej idące od niej odstępstwo wprowadziło
rozporządzenie prezydenta z 1934 r., które przekazało
decyzję w sprawie kierowania osób "zagrażających
bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu" do obozu
odosobnienia w Berezie Kartuskiej organom administracji
ogólnej.
d) Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze
sprawiedliwości budziła kontrowersje zarówno w nauce, jak i
w praktyce ustrojowej II Rzeczypospolitej. Była ona
częściowo uwzględniona w organizacji sądownictwa zaborczego
przyjętego przez państwo polskie. Konstytucja marcowa
przewidywała wybór sędziów pokoju przez ludność oraz udział
obywateli w sądach przysięgłych. Prawo o ustroju sądów
powszechnych wprowadzało przedstawicieli społeczeństwa do
sądów przysięgłych i sądów handlowych. Ławnicy występowali
ponadto w sądach pracy. Konstytucja kwietniowa przemilczała
udział przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze
sprawiedliwości. Pozwoliło to na likwidację w 1938 r. sądów
przysięgłych, działających zresztą jedynie w b. Galicji,
oraz na zrezygnowanie z powołania sądów pokoju.
e) Zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do
badania legalności ustaw nie była kwestionowana ani w
teorii, ani w praktyce ustrojowej. Sądy powołane były
jedynie do stosowania ustaw. Nie mogły badać zgodności ich
treści z postanowieniami konstytucji. Uznawano natomiast ich
uprawnienie do badania zgodności z ustawami aktów
normatywnych niższego rzędu.
f) Zasada hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa
polegała na podziale sądów na określone stopnie, między
którymi występowało hierarchiczne podporządkowanie, i
przydzieleniu im do rozpatrywania określonych spraw. Była
ona następstwem dopuszczenia przez prawo środków
odwoławczych, umożliwiających kontrolę, a w jej wyniku także
zmianę wyroku. Miała zapewnić prawidłowość i jednolitość
orzecznictwa sądowego. Sądy, które rozpatrywały sprawy
merytorycznie, były sądami I instancji, sądy, które w wyniku
apelacji kontrolowały merytoryczną słuszność tych orzeczeń,
były sądami II instancji. Sąd III instancji stał na straży
jednolitości wykładni przepisów prawa. Kontrolował on
działalność sądów niższych instancji ze stanowiska prawnego,
czyli z punktu widzenia prawidłowego zastosowania przepisów
prawa. Według prawa o ustroju sądów powszechnych z 1928 r.
schemat instancji przedstawiał się następująco:
Schemat instancji sądów powszechnych:
SĄD NAJWYŻSZY
SĄD APELACYJNY
SĄD OKRĘGOWY
II inst. I inst.
SĄD GRODZKI
I inst.
73. Sądy powszechne.
Organizacja sądów powszechnych uformowana została w
pierwszych latach II Rzeczypospolitej przez utworzenie sądów
okręgowych i apelacyjnych oraz powołanie Sądu Najwyższego.
Odrębności dzielnicowe zachowały się w organizacji sądów I
instancji, którymi były bądź sądy pokoju, bądź sądy
powiatowe. Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r.
dokonało unifikacji sądownictwa powszechnego. Jego struktura
organizacyjna przedstawiała się następująco: sądy grodzkie,
sądy okręgowe, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy. Podział na
okręgi sądowe nie pokrywał się z podziałem administracyjnym
państwa na województwa i powiaty. W 1936 r. istniało 548
sądów grodzkich, 45 sądów okręgowych i 7 sądów apelacyjnych.
Sądy grodzkie orzekały jednoosobowo jako I instancja w
drobnych sprawach cywilnych i karnych oraz udzielały pomocy
sądowej innym sądom.
Sądy okręgowe były sądami I instancji w ważniejszych
sprawach karnych i cywilnych oraz rozpatrywały odwołania od
sądów grodzkich. Rozstrzygały sprawy kolegialnie (3 osoby)
lub jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały.
W sądach okręgowych dla orzekania o zbrodniach
zagrożonych cięższymi karami i o przestępstwach politycznych
miały być utworzone sądy przysięgłych. Do ich powołania na
podstawie przepisów prawa o ustroju sądów powszechnych z
1928 r. nigdy nie doszło. Na obszarze b. zaboru pruskiego
sądy te zostały zniesione w 1919 r. Sądy przysięgłych
działały jedynie w b. Galicji na podstawie przepisów
austriackich. Sprawy rozpatrywane były przez trybunał
złożony z przewodniczącego i dwóch sędziów oraz ławę
przysięgłych składającą się z 12 osób. Ława przysięgłych
większością 2/3 głosów decydowała o winie oskarżonego. Karę
w oparciu o werdykt przysięgłych wymierzał trybunał. Sądy
przysięgłych nie cieszyły się zaufaniem władz. Ostatecznie
zniesiono je w 1938 r. z powodu decyzji ławy przysięgłych w
Krakowie, która uniewinniła działacza endeckiego, Adama
Doboszyńskiego, organizatora zbrojnego napadu na starostwo w
Myślenicach.
W sądach okręgowych tworzone były wydziały handlowe,
które rozpatrywały sprawy w składzie: 1 sędzia okręgowy i 2
ławników, mianowanych przez ministra sprawiedliwości,
spośród praktyków zaproponowanych przez izby przemysłowo-
handlowe. Minister sprawiedliwości powoływał również
jednoosobowe sądy dla nieletnich.
Sądy apelacyjne rozpatrywały jako II instancja odwołania
(apelacje) od orzeczeń sądów okręgowych. Jako I instancja
mogły orzekać w sprawach szczególnych, przekazanych im przez
ustawy. Orzekały w składzie 3-osobowym, wyjątkowo 1-osobowo.
Dzieliły się na wydziały.
Sąd Najwyższy stanowił najwyższą instancję dla sądów
powszechnych. Rozstrzygał odwołania (kasacje) od orzeczeń
sądów II instancji oraz orzekał w innych sprawach
przekazanych mu przez ustawy. Ważną funkcją Sądu Najwyższego
było czuwanie nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Sąd
Najwyższy dzielił się na izby: Cywilną, Karną, a pod koniec
okresu międzywojennego także dla spraw adwokatury.
Orzeczenia Sądu Najwyższego zapadały zwykle w składzie 3
sędziów bądź w składzie zwiększonym 5- lub 7-osobowym, w
składzie całej izby lub zgromadzenia ogólnego.
74. Sądy szczególne.
Sądy wojskowe opierały swą organizację na ustawie z 1919
r., znowelizowanej w 1936 r. Właściwości osobowej tych sądów
podlegali żołnierze, podoficerowie i oficerowie, a w
niektórych sprawach także osoby cywilne. Sądziły one na
podstawie kodeksu karnego wojskowego i kodeksu wojskowego
postępowania karnego.
Sądy pracy powołane zostały w 1928 r. Orzekały w spornych
sprawach cywilnych wynikłych ze stosunku pracy, sprawach
związanych z nauką zawodu, a od 1934 r. także w sporach
wynikających ze stosunku chałupniczego. Komplet sądzący
składał się z sędziego zawodowego i 2 ławników: jednego z
ramienia pracodawców, drugiego - pracowników. Od orzeczeń
sądów pracy przysługiwało stronom odwołanie do sądu
okręgowego.
Sądy wyznaniowe funkcjonowały na obszarze b. zaboru
rosyjskiego. Rozpatrywały spory w sprawach małżeńskich
wyznawców określonych wyznań. Organizację i sposób
powoływania tych sądów określały przepisy wewnętrzne
związków wyznaniowych (III, 85).
Trybunał Kompetencyjny powołany został dla rozstrzygania
sporów kompetencyjnych między organami administracji i
sądami. Jego organizację i tryb funkcjonowania określiła
ustawa z 1925 r. Trybunał Kompetencyjny składał się z 2
prezesów i 14 członków mianowanych przez prezydenta na
wniosek Rady Ministrów. Istniały też: Trybunał Stanu (III,
22) oraz Najwyższy Trybunał Administracyjny (III, 62).
75. Prokuratura.
Organizacja prokuratury opierała się początkowo na
przepisach zaborczych, a od 1928 r. normowało ją prawo o
ustroju sądów powszechnych. Prokuratura była organem państwa
powołanym do ścigania przestępstw. Podporządkowana została
władzy wykonawczej w osobie ministra sprawiedliwości, który
zajmował stanowisko naczelnego prokuratora. Sprawował on
nadzór i kierował działalnością wszystkich prokuratur oraz
wykonywał zwierzchnictwo służbowe w stosunku do jej
pracowników, przejawiające się w ich mianowaniu, odwoływaniu
i wydawaniu wiążących poleceń.
Strukturę organizacyjną prokuratury dostosowano do
struktury sądownictwa. Istniały prokuratury przy
odpowiednich sądach: Prokuratura Sądu Najwyższego z I
prokuratorem SN na czele, Prokuratury Sądów Apelacyjnych z
prokuratorem apelacyjnym na czele, Prokuratury Sądów
Okręgowych z prokuratorem okręgowym jako szefem. Przy sądach
grodzkich prokuratury nie istniały. Funkcje oskarżycieli
publicznych przed tymi sądami obok prokuratorów sądów
okręgowych pełniła z ich upoważnienia policja państwowa i w
określonych sprawach organy administracji ogólnej I
instancji.
Do zadań funkcjonariuszy prokuratury należało wszczynanie
postępowania karnego w sprawach przestępstw ściganych z
urzędu, prowadzenie postępowania przygotowawczego,
oskarżanie przed sądami i nadzór nad wykonaniem kary. Przez
zasadę hierarchicznego podporządkowania organów prokuratury
ministrowi sprawiedliwości stała się ona skutecznym
instrumentem realizowania polityki karnej, określanej przez
rząd.
76. Prokuratoria Generalna.
Organizację i działalność Prokuratorii Generalnej
regulował dekret z 1919 r., ustawa z 1919 r. i
rozporządzenie prezydenta z 1924 r. Prokuratoria utworzona
została do obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji i
przedsiębiorstw państwowych oraz zakładów finansowanych
przez państwo. Swe zadania realizowała przez zastępstwo
procesowe przed sądami powszechnymi i szczególnymi.
Udzielała też opinii prawnych organom państwowym.
Organizacja Prokuratorii Generalnej opierała się na zasadzie
hierarchicznej. Urzędowi centralnemu, z siedzibą w
Warszawie, podlegało kilka oddziałów terenowych.
77. Adwokatura i notariat.
Organizację i działalność adwokatury normowały
początkowo ustawy zaborcze bądź akty normatywne wydane przez
władze polskie. Jednolite przepisy dotyczące adwokatury,
wydane w 1932 r., uległy nowelizacji w 1938 r. Adwokatura
stanowiła wolny zawód, którego głównym zadaniem było
świadczenie pomocy prawnej polegającej na obronie i
zastępstwie osób przed sądami, komisjami dyscyplinarnymi i
innymi organami publicznoprawnymi, udzielanie porad oraz
opracowywanie pism i aktów prawnych. Samorządową organizację
adwokatury tworzyły izby adwokackie odrębne dla każdej
apelacji z władzami wybieranymi przez członków. Najwyższym
organem samorządu adwokackiego była Naczelna Rada Adwokacka.
Rozszerzający się stopniowo nadzór nad działalnością
adwokatury sprawowali minister sprawiedliwości i Sąd
Najwyższy.
Istnienie i działalność notariatu normowały przepisy
zaborcze zunifikowane w 1933 r. Notariusz miał status
funkcjonariusza publicznego. Mianowany był i odwoływany
przez ministra sprawiedliwości, ale opłacany przez osoby, na
których rzecz wykonywał świadczenie. Do kompetencji
notariuszy należało sporządzanie aktów notarialnych
obejmujących oświadczenia stron i stwierdzenia faktów. Umowy
dotyczące przeniesienia lub obciążenia własności
nieruchomości musiały być od 1933 r. sporządzane obowiązkowo
w formie aktu notarialnego. Notariusz pobierał za swe
czynności dość wysokie opłaty. Organizacja wewnętrzna
notariatu opierała się na zasadach samorządu.